Mədəniyyətlərin qovuşduğu şəhər - Lənkəran

Lənkəran şəhəri Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqində, Xəzər dənizinin qərb sahilində, Lənkərançayın (81 km) mənsəbində, paytaxt Bakı şəhərindən 268 km aralıda yerləşir. Şərqdən Xəzər dənizi və Sütəmurdov kəndi, qərbdən Digah, Şiləvar, Darquba, şimaldan Girdəni, Göyşaban kəndləri, cənubdan Gərmətük qəsəbəsi və Velədi kəndi ilə həmsərhəddir.

Ərazisi 70 kv. km, əhalisi 55 min nəfərdir.

Lənkəran XVIII əsrdən şəhər, 28 iyul 1971-ci ildən isə respublika tabeliyində şəhərdir (Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Şirvan, Şəki, Yevlax, Lənkəran, Naftalan).

Lənkəran şəhərində 1810-cu ildə 2155, 1850-ci ildə 2500, 1865-ci ildə 4608, 1878-ci ildə 3785, 1897-ci ildə 8733, 1900-cu ildə 8768, 1926-cı ildə 12078, 1989-cu ildə 44400, 1999-cu ildə 48111, 2009-cu ildə 49970, 2019-cu ildə isə 52589 nəfər əhali qeydə alınmışdır.

Lənkəran şəhəri əhalisinin sayına görə respublikamızın 78 şəhəri sırasında 10-cu yerdə (Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Xırdalan, Şirvan, Naxçıvan, Şəki, Yevlax) durur.

Mənbələrdə Lənkəranın adı Ləngərkünan, Ləngərgünan, Ləngərkonan, Ləngəran, Ləngkəran, Lyanqaran, Lankon, Lanqon, Lankaran, Lenkoran kimi qeyd edilmişdir.

Böyükağa Hüseynbalaoğlu və Mirhaşım Talışlı Lənkəran sözünə ilk dəfə 1409-cu ildə ərəb dilində yazılmış “Fərruxnameyi-cəmali” kitabının müəllifi təbib Ramazan ibn Şeyxəli Lənkərani və həmin kitabı 1594-cü ildə fars dilinə tərcümə edən Möhbəli ibn Əhmədi Lənkərkünaninin təxəllüsündə təsadüf edildiyini yazsalar (Lənkəran. B., 1990, səh. 15) da, son araşdırmalardan məlum olur ki, Lənkəranın adı Təvəkkül ibn Bəzzazın hələ 1357-ci ildə yazdığı “Səfvətüs-səfa” əsərində “Ləngərkonan”şəklində qeyd olunmuşdur (Lənkəran şəhərinin “qastronomiya” tematikası, unesco.preslib.az saytı, ... 2020).

Lənkəran talış dilində Lankon adlanır. Lənkəran toponiminin izahı ilə bağlı müxtəlif mülahizələr vardır. Toponim fars dilində “lövbərsalanlar”, “ləngər vuran yer”, talış dilində “qamış evlər”, “ləmli evlər”, “yuvaya bənzər evlər”, “çolaqlar” mənalarında izah olunur.

Lənkəran toponiminin fars dilində izahı heç də doğru deyildir. Çünki, Lənkəran və ətraf yaşayış məntəqələrində farslar yaşamamışdır (dövlət dili ayrı məsələdir). Digər tərəfdən buradan belə qənaətə gəlmək olur ki, “lövbərsalanlar” (Ləngərkonan/Ləngərəndazan) və “ləngər vuran yer” (Ləngəran) anlayışlarına qədər sanki bu yaşayış məntəqəsinin adı olmamışdır?!

Lənkəran və ətraf yaşayış məntəqələrində talışlar yaşadıqları üçün Lənkəranın Lankon sözündən yaranıb, talış dilində “qamış evlər” mənasını verməsi daha inandırıcı görünür.

“Lənkəran” kitabından oxuyuruq: “Lankon talışca “leynə”, “lənə”- qamış, “kon” (kə-on) - evlər sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Ətraf rayonlarda sonu talışca “kon”, azərbaycanca “kəran”la bitən yer adları çoxdur. Bu ad Almaniyanın Hamburq səfarətxanasında saxlanılan hesabatlarda da vardır. Belə ki, bu söz 1603-cü ildə adı çəkilən, o dövrdə Lənkərandan bir az aralı yerləşən almanca yazılmış Lancon-Lankon sözüdür. İndiki Lənkəranın yaxınlığında Lankon adlı kəndin olması ilə əlaqədardır. Çox ehtimal ki, Lənkəran böyüdükcə həmin kənd şəhərə qarışmış və adı Lənkəranla eyniləşmişdir. O dövrdə, hətta XX əsrin əvvəllərinə kimi buradakı evlərin üstü, çəpəri, bəzən divarları qamışdan olduğu üçün qamış evlər adlanmışdır” (Böyükağa Hüseynbalaoğlu, Mirhaşım Talışlı. B., 1990, səh. 16).

Bu mülahizə “Azərbaycanın coğrafi adları” (Rəmzi Yüzbaşov, Kamal Əliyev, Şəmsəddin Sədiyev. B., 1972), “Talış toponimlərinin qısa izahlı lüğəti” (Musarza Mirzəyev. B., 1993), “Azərbaycanın Lənkəran regionu toponimlərinin izahlı lüğəti” (Budaq Budaqov, Nadir Məmmədov. B., 2008), “Lənkəran toponimləri” (İldırım Şükürzadə. B., 2012), “Lənkəran: ensiklopedik məlumat” (Mirhaşım Talışlı, Etibar Əhədov. B., 2014; 2017) kitablarında, həmçinin Lənkəran və rayonun ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrindən bəhs edən kitablarda da öz əksini tapmışdır.

Qeyd edək ki, Lənkəran adındakı “kəran” komponenti talış dilində “evlər” mənasını verən “kəon-kon” komponentindən yaranmışdır. “Kon-kəran” bölgədə ən geniş yayılmış topoformantlardan biridir. Bu qəbildən olan yer adlarına misal olaraq Lankon-Lənkəran, Tırkəkon-Türkəkəran, Seydəkon-Seydəkəran, Səpnəkon-Səpnəkəran, Hiləkon-Hiləkəran, Şıxəkon-Şıxəkəran, Şonəkon-Şonəkəran (Lənkəran r.), Şiəkon-Şiyəkəran, Taxtəkon-Taxtakəran, Ojəkon-Ojakəran, Giləkon-Giləkəran (Astara r.), Sıvəkon-Sifəkəran, Luəkon-Lüləkəran (Lerik r.), Odurəkon-Odurakəran, Urəkon-Urəkəran (Yardımlı r.) və digərlərini göstərmək olar.



Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində Lənkəranın adının dəyişdirilməsinə cəhd olunmuşdur.

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Firudin Əsədovun araşdırmasından aydın olur ki, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1923-cü il sentyabrın 24-də keçirilmiş iclasında Lənkəran şəhərinə “İyirmialtılar” (26 Bakı komissarı- İ.Ş.) adının verilməsi haqqında məsələ qaldırılıb. Mirzoyanın (Levon Mirzoyan, 1926-1929-cu illərdə Azərbaycan KP MK-nın I katibi olmuşdur – İ.Ş.) təklifi qızğın müzakirəyə səbəb olmuş, Əli Səməd oğlu Məmmədovun (1900, Lənkəran şəhəri-1938, Bakı şəhəri; həmin vaxt Gəncə Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri (1922-1926) vəzifəsində çalışmışdır – İ.Ş.) ciddi səyi nəticəsində bu iş baş tutmamışdır (Hacı Etibar Əhədov. Lənkəranın mətbuat salnaməsi. B., 2025, səh. 22).

Lənkəran şəhəri bu gün olduğu kimi əvvəllər də mərkəz rolunu oynayıb. Müxtəlif vaxtlarda Talış xanlığının (1747-1826) paytaxtı, eyni zamanda xanlığın Çay İçi Lənkəran mahalının, daha sonralar isə Lənkəran (Talış) əyalətinin (1826-1840), Lənkəran qəzasının (1840-1929), Lənkəran dairəsinin (1929, aprel-1930, avqust) mərkəzi olub. Hal-hazırda Lənkəran rayonunun (08.08.1930) və Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunun (07 iyul 2021-ci idə yaradılmış, Astara, Lənkəran, Lerik, Masallı, Yardımlı və Cəlilabad rayonlarını əhatə edir) mərkəzidir.

Şəhər Kiçik Bazar, Böyük Bazar, Qala, Ləvəngi əraziləri və I-II-III mikrorayonlara bölünür.

Lənkəran şəhərində Lənkəran şəhər ərazi vahidi, 1 nömrəli şəhər inzibati ərazi dairəsi və 2000-ci ilin yanvar ayından şəhər bələdiyyəsi (15 üzv) fəaliyyət göstərir.



Lənkəran şəhəri Azərbaycan Respublikasının elm, mədəniyyət, ticarət və turizm mərkəzlərindən biri sayılır. Şəhərdə 1 universitet (Lənkəran Dövlət Universiteti), 2 kollec (Tibb, Sosial və Aqrar Texnoloji), dövlət peşə təhsil mərkəzi, 2 uşaq musiqi məktəbi (Cəfər Cabbarlı və Həqiqət Rzayeva adına), 10 tam orta ümumtəhsil məktəbi, xarici dillər təmayüllü internat məktəbi, xüsusi internat məktəbi, uşaq gənclər idman məktəbi, şahmat məktəbi, sürücülük məktəbi, rəssamlıq məktəbi, rəsm qalereyası, bir neçə idman klubu-məşq zalı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Lənkəran Regional Elmi Mərkəzi, Heydər Əliyev Mərkəzi, tarix-diyarşünaslıq muzeyi, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, tank qoşunları qvardiya general-mayoru Həzi Aslanovun ev-muzeyi, Dövlət Dram Teartı, televiziya (Cənub ARB TV), Mərkəzi Kitabxana Sistemi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Lənkəran bölməsi, aeroport, mayak, xəstəxanalar-klinikalar, Dioqnostika Müalicə Mərkəzi, 5 məscid, 4 istirahət parkı, ayrı-ayrı nazirlik və dövlət komitələrinin regional bölmələri, Mərkəzi bazar, ticarət-iaşə obyektləri, hotellər, bank filialları, sənaye müəssisələri və digərləri fəaliyyət göstərir.

Qeyd edək ki, sovet dönəmində Lənkəran şəhərində 4 orta ixtisas məktəbi (Sovxoz Texnikum, Pedaqoji Məktəb, Tibb Məktəbi, Musiqi Məktəbi) və 3 texniki peşə məktəbi (34, 113 və 169 saylı) fəaliyyət göstərmişdir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 02 avqust 2001-ci il tarixli 132 saylı qərarına əsasən Lənkəran şəhərində yerli əhəmiyyətli 11 memarlıq və 2 bağ-park, monumental və xatirə abidəsi qeydə alınmışdır.

Bu abidələr aşağıdakılardır:

Nizami adına kino-teatrın binası (yoxdur), Mir Əhməd xanın yaşayış evi, İsa bəyin yaşayış evi, qala qalıqları-bürclər, Hacı Mirzə hamamı, Hacı Qurban hamamı, Kiçik Bazar hamamı, Kiçik Bazar məscidi, Böyük Bazar məscidi, rus kilsəsi (yoxdur), Dairəvi qala, Həzi Aslanovun ev-muzeyi və Böyük Vətən müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi.

Lənkəran şəhəri çoxlu görkəmli şəxsiyyətlər yetişdirmişdir. Azərbaycanda general-leytenant rütbəsinə layiq görülən ilk şəxs Mir Mustafa xan, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi naziri olmuş general-mayor Səməd bəy Mehmandarov, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, tank qoşunları qvardiya general-mayoru Həzi Aslanov, general-mayor, texnika elmləri doktoru, professor Vaqif Nağıyev, generallar Fikrət Məmmədov, Qabil Məmmədov, Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, uroloq, akademik Mirməmməd Cavadzadə, Əməkdar elm xadimi, tibb elmləri doktoru, professor Məmmədsadıq Abdullayev, böyük din alimi Mirzə Məhəmmədhüseyn Axund, iki dəfə Dövlət mükafatı laureatı, Xalq rəssamı Kamil Nəcəfzadə, görkəmli aktrisa, “Arşın mal alan” filmində Cahan xala, ”Bəxtiyar” musiqili filmində Gülzar xala, “Görüş” filmində kolxoz sədri Münəvvər obrazlarını canlandıran Əməkdar artist Münəvvər Kələntərli və neçə-neçə elm, mədəniyyət, incəsənət xadimi, ictimai-siyasi və dövlət xadimi, fəxri adlar sahibi, titullu idmançılar və digərləri Lənkəran şəhərində dünyaya göz açmışlar.

İldırım ŞÜKÜRZADƏ

Lənkəran rayonunun Havzava kənd tam orta ümumtəhsil məktəbinin müəllimi, tədqiqatçı-tarixçi, Bələdiyyə və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü

Xəbər 1350 dəfə oxunub.